İnsanoğlu yaratılışı gereği sosyal bir varlık. İnsanların kendi başına hayatını idame etmesi, tüm ihtiyaçlarını karşılaması, neslini devam ettirmesi mümkün olmadığı gibi, bir gruba dahil olmak, anlamak-anlaşılmak, öğrenmek-gelişmek gibi isteklerinin de temel ihtiyaçlardan olduğu düşünülmekte.
Tarihte ilk insanlardan itibaren birlikte yaşama, bir toplum oluşturma eğilimi vardır. Bu birlikte yaşama düzenini kurarken, günümüzde kooperatifçiliğin de temelleri olan yardımlaşma, dayanışma ve fedakârlıkda bulunma gibi ilkelerle imece usulü çalışmışlardır. Bu imece çalışmaları aslında kooperatifçiliğin tanımlanmamış ortaya çıkışı sayılabilir.
Mesela tarihin şu anda bilinen en eski kalıntıları olan Göbeklitepe’ye bakınca bundan 12 bin yıl önce yapılan bu tapınakların nasıl bir işbirliği ve iş bölümü ile yapıldığını merak etmemek mümkün değil. İnsanlık tarihi hakkında pek çok şeyi sorgulatmaya başlayan Göbeklitepe, ülkemizde 1995 yılında yapılan kazılar sonucunda Şanlıurfa’da ortaya çıkarıldı. 12 bin yıllık geçmişe sahip Göbeklitepe 2018 yılında UNESCO Dünya Mirası Listesi’ne girdi ve Türkiye’de de’’ 2019 Göbeklitepe Yılı” ilan edildi. Şanlıurfa’nın 20 kilometre kuzeydoğusundaki Örencik köyü yakınlarında yer alan Göbeklitepe tarihin bilinen ilk ve en büyük tapınağı. 20 adet olduğu tahmin edilen tapınaklardan henüz 6 tanesi gün ışığına çıkarılmış. Göbeklitepe’deki bulgular avcı-toplayıcı yaşamı, tarım ve hayvancılığa geçişi, inanç tarihi ve sanat tarihi konularına yeni bilgiler ve bakış açısı sağlamış durumda. Burada değinilen husus ise M.Ö. 10.000 lerde yani günümüzden 12 bin yıl önce böyle bir tapınağı yapabilmek için toplumsal bir işbirliğine girmiş olmaları ve ortak inançları için dev mabetler yapmış olmaları. Ortak amaçları için işbirliği, yardımlaşma ve fedakarlıkda bulunma çalışmaları günümüzdeki kooperatifçiliğe oldukça paralel izler taşıyor.
Daha yakın tarihlere baktığımızda, Türk Kültürünün önemli bir unsuru olan imece yine kooperatifçiliğin temellerini oluşturuyor. 13. Yüzyıla gelindiğinde ise Selçuklu döneminde kurulan ve esnaf dayanışma birlikleri olan Ahi Birlikleri, Anadolu’da yaşayan halkın sanat, ticaret gibi mesleklerde yetişmesini sağlayan; hem ahlaki hem ekonomik olarak ayakta kalınmasına çaba gösteren yapılar olarak ortaya çıkmışlardır. . Bu teşkilat, kişilere hem mesleğin inceliklerini öğreterek bir meslek sahibi olmasını hem de toplum hayatını düzenleyen kuralları benimseterek onurlu, ahlâklı ve erdemli yaşamalarını sağlamaktaydı.
Modern anlamda kooperatifçilik, ilk olarak 1844 yılında Rochdale’de başlamış ve dünyaya yayılmıştır. Rochdale İngiltere’de bir kasabadır . İngiltere’nin kuzeyindeki kasabada bulunan pamuk fabrikasında işçiler oldukça kötü koşullarda ve düşük ücretlerle çalışmaktaydı. 28 kişilik bir işçi grubu 4 ay boyunca çalışarak 1 sterlin biriktirdi ve 28 sterlinle Rochdale Sermaye Öncüleri Topluluğu’nu kurdu. İlk zamanlarda amaçları sadece yüksek fiyatlı temel besin ürünlerini daha düşük fiyatlarla temin etmekti. Bu amaçla, kısıtlı kaynaklarını bir havuzda toplamaya ve beraber çalışmaya karar vermişlerdi. Sermayelerinin bir bölümü ile bir dükkan tuttular. Her biri sıra ile haftada iki akşam açık olan dükkânda tezgahtarlık yapıyordu. Başlangıçta yalnızca sabun, un, şeker ve tereyağı satan bu kooperatifin işleri büyüdükçe, çalışma saatleri de uzadı ve ürün çeşitliliği arttı. Bu başarının arkasından çok kısa zamanda İngiltere’nin pek çok noktasında yüzlerce kooperatif kuruldu.
Rochdale girişiminin başarılı olmasının sebeplerinden birisi işçilerin gerçekten yaşadıkları bir zorluk için bir araya gelmeleri ve birlikteliklerinin amaçlarını ve ilkelerini çok iyi belirleyebilmeleriydi. O dönemde Rochdale Sermaye Öncüleri’nin belirlediği ilkeler hala geçerliliğini korumaktadır ve günümüzdeki kooperatifçiliğin de temellerini oluşturmuştur.
Kooperatifler ayrıca on dokuzuncu yüzyılın ortalarında Kuzey Amerika, Batı Avrupa ve Japonya’da gelişti ve yirminci yüzyılın başlarında dünyaya yayıldı. Uluslararası Kooperatif İttifakı (ICA), 1895’te Londra’daki ilk ICA Kooperatif Kongresi’nde kuruldu. Delegeler Arjantin, Avustralya, Belçika, İngiltere, Danimarka, Fransa, Almanya, Hollanda, Hindistan, İtalya, İsviçre, Sırbistan ve ABD’den kooperatifleri temsil etti.
Türkiye’de ise Ahi Birlikleri 17. yüzyılda loncalara dönüşmeye başlamış, 19. yüzyılın ikinci yarısında da çöküş dönemine girmiştir. Türkiye’de çağdaş kooperatifçiliğin doğuşu da bu loncaların çöküş dönemine rastlamaktadır. Çağdaş kooperatifçiliğin başlangıcı sayılan, 1863 yılında “Memleket Sandığı” adı verilen ilk tarım kredi organizasyonu, Mithat Paşa tarafından Pirot kasabasında kurulmuştur. 1863-1883 yılları arasında uygulanan Memleket Sandıkları, zamanla öngörülen amaçları yerine getiremez olmuştur.
1888 yılından başlayan ve 1913 yılında kooperatifçilik hareketinin yeniden canlanmasına kadar geçen süre, kooperatifçiliğimizin duraklama dönemidir. 1913 yılında, Türk kooperatifçiliğinin önemli öncülerinden biri olan Ahmet Cevat Emre tarafından kooperatifçilik alanında ülkemizdeki ilk kitap yayımlanmıştır. İktisatta İnkılap: İstihlak Teavün Şirketleri (Ekonomide Devrim: Tüketim Kooperatif Ortaklıkları) adlı bu kitabın sonuna, altmış maddelik tüketim kooperatifleri ana sözleşmesi konulmuştur.
Kurtuluş Savaşının kazanılmasının ardından TBMM’nin açılması ile Atatürk’ün önderliğinde kooperatifçilik çalışmaları hız kazanmıştır. 17 Şubat – 4 Mart 1923 tarihleri arasında, yeni Türkiye’nin ekonomik durumunu görüşmek üzere, İzmir’de ilk İktisat Kongresi toplanmıştır. 1923 yılında toplanan bu kongrede ele alınan önemli konulardan biri de kooperatifçiliktir. Henüz cumhuriyet dahi ilan edilmemişken kooperatifçiliğin düşünülmüş olması, kooperatif kurulması ve kurulacak kooperatiflere çiftçilerin ortak edilmesi kooperatifçilik hareketi açısından tarihi önem taşımaktadır. İzmir İktisat Kongresi’nin toplanmasından kısa bir süre sonra, 19 Mart 1923 tarihinde, o zamanın Basın Yayın Genel Müdürlüğü tarafından, “Kooperatif Şirketler” adını taşıyan bir kitap yayımlanmıştır. Atatürk’ün onayıyla hazırlanan ve altı bölümden oluşan bu kitapta, kooperatifçilikle ilgili kısa ve öz teknik bilgiler ile birtakım öğütler bulunmaktadır.
Cumhuriyetin ilanından sonra da, kooperatifçiliğin gelişmesi için gereken yasal düzenlemeler yapılmaya başlanmış, kooperatifler ilk kez bir kanunda yer almıştır.
Türkiye’de bugünkü anlamıyla ilk yapı kooperatifi de bu dönemde kurulmuştur. 1934 yılında Ankara’da kurulan ve ilk ortaklarını evi olmayan devlet memurlarının oluşturduğu Bahçelievler Konut Yapı Kooperatifi, bugünkü Bahçelievler semtinin çekirdeğini oluşturmaktadır.
Yeni yasal çalışmalarla birlikte hızla tarım satış kooperatifleri birlikleri kurulmaya başlamıştır. İzmir İncir Tarım Satış Kooperatifleri Birliği, Giresun Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliği ilk örneklerdendir. 1938 yılında Ordu, Giresun, Bulancak, Keşap ve Trabzon Kooperatifleri kurulmuş, bu beş kooperatif de, kısa adı Fiskobirlik olan Fındık Tarım Satış Kooperatifleri Birliği’ni kurmuştur.
Bu düzenlemelerden ve kaydedilen ilerlemelerden Atatürk son derece memnun kalmış, kendisi de bir tarım kredi kooperatifi kurarak çiftçiye yol göstermiştir. Bu davranışıyla Atatürk, hem kooperatifçiliğe olan inancını göstermiş, hem de çiftçiye bu konuda ışık tutmuştur. Kooperatifçiliğe inanıp sahip çıkan Atatürk’ün vefatı ve arkasından II. Dünya Savaşı’nın başlaması nedeniyle, bu dönemlerde kooperatifçilik hareketleri durgunlaşmıştır.
1961 Anayasasına kadar, kooperatifçilik hiç bir anayasada geçmemiştir. 1961 Anayasası’nın 51. maddesinde, “Devlet, kooperatifçiliğin gelişmesini sağlayacak tedbirleri alır.” ifadesiyle ilk defa kooperatifçilikten bahsedilmiştir. Bu anayasamızda kooperatifçiliğe yer verilmesi, daha sonraki gelişmeler açısından oldukça önemlidir. 1960’lı yıllar Köy Kalkınma Kooperatiflerinin kurulmaya başladığı yıllardır. 70’li yıllardan itibaren Toprak ve Tarım Reformu Kooperatifleri, Motorlu Taşıyıcılar kooperatifi, Ecza Kooperatifleri gibi çeşitli kooperatifler faaliyete geçmiştir.
Kooperatiflerin kendine özgü bir kanuna ihtiyaç duymaları ve devletin bu işletmelere verdiği önemin bir sonucu olarak 1969 yılında “Kooperatifler Kanunu” hayata geçirilmiştir. Kooperatifler Kanunu’nun yürürlüğe girmesiyle; tüketim kooperatifleri, kredi ve kefalet kooperatifleri, tarımsal amaçlı kooperatifler ve konut kooperatifleri sayısal olarak artış göstermiştir.
80’li yıllarda yasal düzenlemeler ve kredi imkanlarının artması konut kooperatifçiliğinin dönüm noktası olmuştur. Konut kooperatifçiliği, çeşitli nedenlerle uzun yıllar bitirilemeyen konutlar nedeniyle tüm kooperatifçilik sektörü üzerinde olumsuz bir algının oluşmasına yol açmıştır.
Bugün toplumsal hayatta yaşanan sorunlar, ihtiyaçlar daha karışık ve iç içe geçmiş durumdadır. Kooperatifler bu durum karşısında daha toplumsal duyarlılığı, iletişimi yüksek, vizyonu ve misyonu günümüz koşullarını karşılayabilecek şekilde kurulmaktadır. Bu yeni yapıdaki kooperatifler, geleneksel kooperatiflerden ayırt etmek amacı ile yeni nesil kooperatif olarak tanımlanmaktadır.
Yeni tarım kooperatifleri doğal kaynakları koruma çabaları, yerel üretimi koruyarak toplulukları destekleme gibi amaçları odağına yerleştirirler. Yeni tüketim kooperatiflerinin bir bölümü de sağlıklı, kimyasallar içermeyen ürünlerin tüm gelir grupları için erişilebilir olmasını sağlamaya çalışmaktadırlar. ‘Yenilenebilir Enerji Kooperatifleri’ ‘Bilimsel Araştırma ve Geliştirme Kooperatifleri ve ‘Eğitim Kooperatifleri’ dikkat çeken yeni nesil kooperatifleri arasındadır.
Son yıllarda yaşanan ekonomik, demografik, teknolojik ve çevresel değişimler kooperatifçiliği de birebir etkilemektedir. Günümüzde kooperatifçilik sadece ortaklarının memnuniyetini hedeflememekte daha geniş olarak toplumla birlikte çevrede sosyal – kültürel – ekonomik refah hedeflemek durumundadır.
Murat KÖYSÜREN
https://tr.wikipedia.org/wiki/Ahilik
https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/393116#:~:text=Kapitalistlere%20kar%C5%9F%C4%B1%20ekonomik%20a%C3%A7%C4%B1dan%20kendilerini,ve%20d%C3%BCnyada%20kooperatif%C3%A7ilik%20hareketi%20ba%C5%9Flam%C4%B1%C5%9Ft%C4%B1r.
https://ticaret.gov.tr/kooperatifcilik/kooperatifler-hakkinda-bilgiler/tarihce
https://acikbilim.yok.gov.tr/bitstream/handle/20.500.12812/425325/yokAcikBilim_10308947.pdf?sequence=-1&isAllowed=y